«Жан күйзелісі және одан арылу жолдары» дәріс
Қ.Қ.Жалайыри атындағы орта мектеп-гимназиясы
Мектеп медбикесі: Құрманғалиева Ж.
Стресс – ( ағылш. – ыза буу, булығу, күйзелу) – шектен тыс тітіркенуден, төтенше күшті әсерленуден пайда болатын жалпы булығу күйі, яғни күгелектік. Қатты шаршап, зорығу кезінде, өзара қарым-қатынастардағы қолайсыз жағдайлар әсерінен не жолы болмай жаны қиналған кездердегі көңіл-күй, психофизиологиялық құрысумен ширыққан жағдай. Егер адам стресс күйін жеңуге дағдыланса, оның тірлігі жемісті болады. Ал оны жеңе алмаса, жүйке, тән, психикалық ауруларға ұшырайды. Сыртқы ортаның әсеріне әрбір адам өзінше жауап береді. Егер жер планетасында 6 млрд.-тан астам адам болса, сонша түрлі жауап беру реакциясы бар деген сөз. ХХ ғасырдың даусыз аурулары стресс және оның зардаптары. Американ психологтары жан күйзелісіне жеткізетін оқиғалар мен олардың әсер ету шамасын есептеу бірлігіне ұсақ кикілжіңді ала отырып (1- ұсақ кикілжің әсері 1- жүйке тозу бірлігіне теңдеп алынған), егер тәулік ішінде бір адам пешенесіне 700 жүйкелеу бірлігі әсер ететін болса оның өлімге апаратындығын анықтаған. Жақын адамның қазасы – 100 ж.б. ерлі-зайыптардың ажырасуы – 73 ж.б.
Адамда ми қыртыстары түзілген соң, ми барлық мінез-құлық көріністерін ұйымдастырады. Олар 1) инстинкт – ата-бабадан жеткен, ми қыртысының астыңғы аймақтарында сақталып қалған, тіршілікті қамтамасыз етудің алғашқы күндерінде байқалатын мінез-құлықтар (жылау, ему, қорғану т.с.с.); 2) өсу мен даму барысында қалыптасатын жеке адамға ғана тән дербес мінез-құлық; 3) екінші белгілер арқылы қалыптасқан, яғни сөз арқылы адам мен адамның пікір алмасуы, еңбек ету кезіндегі дағды мен әдет қалыптасуы сияқты ұжымдық мінез-құлық.
Адамның сыртқы орта әсеріне жауап беруі төмендегідей сатылар арқылы өтіледі. Кез-келген стресстік әсер жүйке жүйесінің сезімтал рецепторлары арқылы қабылданып, нейроэндокриндік жасушаларын белсенді күйге көшіреді. Егер адам ашуланса қанға нодреналин көбірек бөлініп, ағзада агрессиялық күш артады, сондықтан нодреналин «арыстан» гормоны деп аталады. Ал, үрейлену сезімі басым болса, адреналин қанға көбірек араласып қашып құтылу қимылы басым болады. Сондықтан, адреналин «қоян» гормоны деп аталады.
Стрессті ауыздықтау жүйесінің іске қосылуы зат алмасу үрдістері есебінен жүретіндіктен ағзада липидтер, көмірсулар, электролидтердің жалпы мөлшері азайып ағзаның жинақ қор көзі зиянға ұшырайды. Стресстік әсер ету көзі неғұрлым ұзақ әсер етсе ағзаның қорғаныш қорлары тым азайып, стресске бейімделуге күш-қуат жетіспесе, ағза психосоматикалық аураларға немесе жүйке ауруларына душар болады (невроз). Мысалы, жүректе ет талшықтарының өлі еттенуінің (миокард инфаркты) дамуы қалай жүреді? Стресс әсері өте күшті шамадан асып кетсе, жоғары вегатативтік орталық басқарушысы ретінде гипоталамустың реттеу күшін тежейді. Гормондық медиаторлық жүйе реттелмегендіктен жүректің өз еттерін қанмен қамтамасыз ететін тамырлар (короналық тамырлар) жиырылған күйінде қалып қояды. Ал, ол тамырлар бітеліп қалған болса, жүрек ет жіпшелерінің (миокард) қанмен жабдықталуы толық бұзылып, оттегі мен қоректік заттар жетіспегендіктен жүрек еттері бірте-бірте жансызданады.
Стресстің алдын-алу үшін немесе стресстік жағдайларда ағзаның қорғаныш реакциялары дұрыс жүруі жүйке жүйкесін шынықтыру қажет. Ол үшін жеткілікті ұйықтап тынығу, тиімді ырғақты еңбек, жалпы дамытушы жаттығулармен айналысу, барлық жағдайда сабырлық сақтауға дағдылану қажет. Жағымсыз жағдайларды қайталап еске алу, ренішті күйді жаңғырту аса зиянды. Мазасыз ойды бөліп, жүректі жеңілдету міндет. Қазақтың көңіл сұрау, көңіл айту, қайғыға ортақтасу салттарында осы ескерілген. Шындығында жалпы стресс атаулы сыртқы ортаның әлдебір факторы әсеріне ағзаның жауабы. Адам ағзасын стресс жағдайына әкелетін қолайсыз әсерлер: салқын, аштық, психологиялық және тәни жарақаттар, сәулелену, инфекция, қан кету.
Жұмылдыру (мобилизация) сатысы – стрессордың бастапқы әсер ету сәтінде ағзада алаңдау пайда болуына байланысты жүреді. Ағза қажеттілігін сараптамастан өзінің барлық ашық және жасырын мүмкіндіктерін жұмылдырып қорғанысқа не шабуылға шығуға немесе қауіппен тікелей бетпе-бет кездеспес үшін қашуға дайындалады. Тыныс жиілеп, қан айналысы жылдамдап, қан қысымы көтеріліп, ас қорыту бездері жұмысын азайтып не тоқтатып, еттерді қанмен жабдықтау күшейіп, ағза әдеттегі қалыпты жағдайда мүмкін емес жұмыс көлемін атқаруға дайын болады. Құтырған бұқадан қашқан адамның екі метрлік дуалдан қарғып кеткенімен, кейін ерегіс үстінде оны қайталау мүмкін болмаған. Келесі саты – қалпына келу сатысы. Ол қарсыласу сатысы ұзақ қарсыласу барысында, энергия шығыны шектен асып, стрессорға төтеп бере алмайтын жағдайға жеткенде үшінші саты – титықтау сатысына ұласады. Бұл кезде адамның иммундық жүйесі қалжырайды, тән және психикалық денсаулығы толық бұзылады.
Стресс әсері шамадан асып кетпеген жағдайда денсаулыққа пайдалы. Жұмылдырылған күш стрессор әсеріне толық әлі келетін жағдайда, ағза жүктемеге артық жауап бере отырып, дененің тұрақты белсенділігі қалыптасады, осы кезде адам тәні мен ақыл ойы өте үйлесімді. Және дәл өлшеммен қызмет ете бастайды. Стресстің мұндай тиімді шаттандыру кезеңі ұзаққа бармайды. Аз ғана уақыттан соң ағза күйі төмендеп екінші, содан соң үшінші сатыға өтеді, яғни дистресс басталады. Дистресс (ағылшын distress- шамадану, қорлану) – көңіл-күйдің жағымсыз жағдайы. Дистресс адам денсаулығына талқандаушы әсер етеді.
Стресстікке төзімділікті арттыру үшін барлық жағдайға деген көзқарасты өзгертуге тырысыңыз. Мысалы, егер шын мәнінде адам нақты жағдайға әсер етпесе, онда белгілі бір нәрселерді басқаша, әлдеқайда жеңілірек қарауға тұрарлық. Қажет емес эмоциялардан бас тартуды үйрену керек, оларды ұстаудан, адам күшейтілмейді, керісінше, ол таусылып жатыр. Эмоцияларды барабар түрде, үнемі босату маңызды. Эмоцияны күшейтуге және стресске қарсы тұруды күшейтудің жақсы жолы – дене белсенділігі, ұзақ серуендер, би, тауға көтерілу және т.б. Осылайша, теріс эмоциялар оң ішіне өзін қайта, теріс тәжірибе босатылады, сондай-ақ ләззат береді. Адам мезгіл-мезгіл толық демалуы керек. өмір ырғағы шиеленіскен болып табылады және адам ұйықтап емес, және өзі тіпті аздап демалуға мүмкіндік бермейді, оның денесі тозу бойынша жұмыс істейтін болады, егер біз бұл мүмкіндік алмайды, әйтпесе организмнің күйзеліске төзімділік аз болады, және жалпы, оның қорғаныш функциясы жұмыс тоқтатады. Олай болмаған жағдайда денеңізге тыныштық беріңіз. Біз әдеттен тыс уақытқа дейін, хош иісті ваннаны қабылдағанға дейін және мелиссамен шай ішуіміз керек. Мәселен, адам жақсы ұйқыны алады, денесі аздап жаңартылады, стресстік қарсылық күшейеді.