«Жасөспірімдер арасындағы суицидальды мінез құлық және оның алдын алу»
«Жасөспірімдер арасындағы суицидальды мінез құлық және оның алдын алу»
2022 жылдың 11 қараша күні Қ.Қ.Жалайыри атындағы мектеп-гимназияда ата-аналар жиналысы өтті. Жиналыстың бір сұрағы «Жасөспірімдер арасындағы суицидальды мінез құлық және оның алдын алу». Осы сұрақ бойынша педагог-психолог Ғ.Белгібаева, мектеп медбикесі А.Сатай түсіндіру жұмыстарын жүргізді.
Мақсаты: Жастарды бүгінгі қоғамымызды жаулаған зиянды әдеттерден бойын аулақ ұстауға, өз – өздеріне қол жұмсаудың алдын алуға тәрбиелеу. Сапалы білім, саналы тәрбие алып, болашақ өмірдің баспалдығын аттауға дайындау.
Педагог-психолог Ғ.Белгібаева: Жасөспірімдер арасындағы суицидальды мінез–құлықтың себептері және болдырмау жолдары.
Психолог мамандардың пайымдауынша жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының жиiлеуiне көбінесе қаржы проблемасы, психикалық аурулар қоршаған адамдармен түсініспеушілік отбасылық және қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы,зорлық-зомбылық,есiрткi қолдану,әртүрлі компьютерлік ойындар,атыс-шабыс, қантөгіске толы фильмдердің тікелей әсері бар дейді. Суицид қасақана, өмір аяқталуының ерікті актісі. Suicidal мінез-құлқы кез-келген әрекет деп аталады.15-19 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдер арасында суицидтік әрекеттер жиі кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге әрекет жасалды 5-8% жасөспірімдер екені өте өкінішті.
Бүгінгі таңда бүкіл әлемді елеңдетіп ,қоғам дертіне айналып отырған суицид мәселесі, қоғамда болып жатқан өзгерістер мен сан түрлі қиындықтар бала психологиясына кері әсер етуде Бұл жағдайда адам мына қиыншылықтардан немесе ауыртпашылықтардан қашқысы келеді: белгілі бір қиыншылықтардан кету, қауіпті әкелетін іс-әрекеттерден кету, басқа адамдарды өзінің қиыншылықтарына көңіл аударту, ренжіткен адамнан кегін алу мақсатында болады, оны қалай болса да жүзеге асырамын деген қырсықтылық мінез туады. Мұндай жағдайға түскен үлкеннің де, жасөспірімнің де , тіпті, жеткіншектердің де психикасында “Мен ешкімге керек емеспін, мен бір нәрсе істеуге жағдайым жоқ” деген ойлар басынан кетпейді. Кейде мұндай жағдай жасөспірімдерді еліктеушілікке де әкеліп соғады. Жасөспірім айналасындағы болып жатқан теледидар мен әр түрлі кітаптардан оқып көрген іс-әрекетті қайталағысы келеді. Сөйтіп, жасөспірім өлім ренжіткен адамды қорқытады деп түсінеді. Осы арқылы өзіне жұрттың назарын аудартқысы келеді.Әр адамның өмірінің қиылуы өзінен -өзі трагедия. Адам өзін жер бетіндегі ең керемет жаратылыспын деп есептейді. Бұл таңғажайып емес, себебі махаббат, реніш пен налу, кек алу, жүрекке жылы қабылдау сезімдері — адамға тән қасиеттер. Жер бетіндегі адамнан басқа бірде-бір тірі жан өз еркімен өз өмірін құрбан етпейді. Ендеше, өзін-өзі құрбан ету — адамзат жаратылысынан болып келе жатқан жағдай.
Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек 5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен. Жеткіншек кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен, мұғалімдерімен қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында әсіресе қыздар арасында,әсіресе қыздарда өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталды. Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.
Суицидальді мінез- құлықтың 5 типі бар:
1) Протест.
2) Жанашырлыққа шақыру.
3) Қайғыдан қашу.
4) Өзін-өзі жазалау.
5) Өмірден бас тарту.
Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды.Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар,бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе,енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен. Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толық қанды емес отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады.Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары болады.Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы төмен болады деп қарастырады. Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік токсикомания,психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі.Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді.Қазіргі кезде жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды.Егер бір проблеманы шеше алмай жатса,олар өз өмірлерін қиюға даяр болады,өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық,уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата- аналарының жылағандарын елестетіп,олардан өш алмақ болады.Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар,жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді.Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса,енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі.
Әрбір адам өмір сүруге құқылы. Олай болса неге арамызда өз өлімінен бұрын өмірден озатын адамдар кездеседі? Қиыншылыққа төзбей өмірден өте салу оңай. Бірақ, осының артында қаншама қайғы-қасірет, мұң бар десеңізші! Сондықтан да мұндай нәрседен аулақ болайық!
Мектеп медбикесі А.Сатай: Суицидтік мінез-құлықтың себептері.
Биологиялық себептер. Өзін-өзі өлтіруге бейімділік серотониннің белсенділігін төмендету арқылы анықталады, гипоталамус-гипофиздің осьтеріндегі бұзылулар, мұрагерлік жүктеме.
Психологиялық ерекшеліктері. Төмен кернеуге төзімділік суицидтік мінез-құлыққа ықпал етеді, эмоционалдық тұрақсыздық, максимализм, эгоцентризм; әрекетке тәуелділік, басқа адамдардың пікірлері; жоспарлар жасауға және іске асыруға қабілетсіз; қауіпсіздікке деген қажеттілік, сенімділік, сүйіспеншілік.
Медициналық факторлар. Өзін-өзі өлтіруге тәуелді, жасөспірім алкоголизм, психикалық бұзылулар (депрессияға ұшырады, шизофрения, психопатия), мүгедектік ықтималдығы бар ауыр соматикалық аурулар, өлім (қатерлі ісік патологиясы, Жұқпалар, АҚТҚ).
Күшті факторлар оны ауырлатады, өзіне-өзі қол жұмсау үдерісін жеделдету, тырысу қаупін арттырады. Бұл топқа кіреді:
Мәдениет, діни факторлар. Кейбір пұтқа табынатын діндердің өкілдері үшін өзін-өзі өлтіру жақсы әрекет деп саналады (құрбандық, тазарту). Кейбір жасөспірімдердің субкультураларында, өздігінен қаза болу — айқындық белгісі, автономия, романтикалық тәжірибемен бірге ұсынылған.
Ішкі факторлар. Тәуекел тобы – балалар, әлеуметтік жасөспірімдер, жалғыз басты отбасылар, зорлық-зомбылыққа тәрбиелейді, қорлау, жалпы бақылау, иеліктен шығару.
Әлеуметтік ықпалдар. Өз-өзіне қол жұмсау ықтималдығы теңдесі жоқ қақтығыстармен бірге артады, жасөспірімдер арасындағы махаббат қатынастары, бұқаралық ақпарат құралдарының өлім-жітімі.
Іске асыратын факторлар өз-өзіне қол жұмсау ниетін әрекеттерге көшіруге себепші болады. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерінің себептері:
Ауыр стресс. Ата-ананың қайтыс болуы іс-әрекетті бастауы мүмкін, жақын туысы, емделмейтін ауру туралы жаңалықтар, өлтіруді ерікті түрде қадағалау, достардан бас тарту, таныс, тәжірибелі зорлау.
Суицидтердің қол жетімділігі. Өзін-өзі өлтіру ішкі қару болған кезде орын алады, таблеткалар, егер дұрыс пайдаланылмаса, қайтыс болуы мүмкін.
Суицидтік мінез-құлықтың көптеген жіктелімдері бар. Ең үлкен тәжірибелік мақсат — өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттерін мақсатқа бөлу, себептері. Өзін-өзі өлтіру әрекеттерінің үш түрі бар:
Шынайы. Әрекеттер мұқият ойластырылған, есептелген, нақты жоспарды іске асыру болып табылады. Олардың алдында ойлаудың өзгеруі, сөздері, мінез-құлық. Шешім өмірдің мәні туралы көп ойластырылған негізде қабылданады, оның мақсаты, өмірдің мағынасыздығы. Суицид басым, басқа эмоцияларды ұстайды, мінез құлқы. Мақсаты – өлу (жиі қол жеткізілді).
Демонстрациялық. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері театрлық әрекеттерге ұқсас, қатысудың күтілуімен ұйымдастырылған «көрермендер». Жақын адамдармен диалог жүргізу тәсілі ретінде әрекет ету. Мақсаты – есту, проблемаларға назар аударыңыз, көмек алыңыз. Кейде іс-әрекеттер жоспарды қателіктерге байланысты қайтыс болады.
Маскированный. Жасырын суицидтік әрекеттерді жасөспірімдер жасайды, біледі, бұл өзіне қол жұмсау проблемаларды шешудің дұрыс жолы емес. Өзін-өзі өлтіру жанама түрде жүзеге асырылады – экстремалды спорт, жекпе-жекке қатысу, жылдам жүру, мотоцикл, қауіпті саяхат, есірткіні пайдалану. Көбінесе, шынайы мақсат орындалмайды немесе ішінара түсінілмейді.
Суицидтік мінез-құлықтың белгілері
Депрессиядан кейінгі суицидтік әрекеттер, басқалардан оқшаулану, жалғыздықты қалайды, ұзақ уақыт отыра алады, дене белсенділігі жоқ. Балалар достармен кездесуден бас тартады, сабаққа құлқы жоқ, қозғалыстың бұзылуы: түрлі оқшауланудың ауыруы бар, ұйқының бұзылуы, тәбет, ас қорыту функциялары. Балалар неғұрлым қатал, қыздар – жыртқыш, депрессияға ұшырайды. Оқушылар суреттерде өз-өзіне қол жұмсайды, түрлі ойдан шығарылған оқиғаларды ойлап табады. Өлім туралы әңгімелесу және оны талқылау,келешекке қызығушылықтың жойылуы, мерекелерді
туған күндерді қатты тойлауы немесе осы мерекені атап өтуге мүлде қарсы болуы.. Балалар мен жасөспірімдер шаршайды, сөйлеу, қозғалыстар жиі баяу жүреді, кейде алаңдаушылық туғызды, тітіркену, жылау, үнсіздік. Оқуға деген мотивация жоқ, мектептегі сәтсіздік ұдайы ұйқысыздықпен ауысу, әлсіздік, ойға жиі шомылу, анорексия немесе дене салмағының азаюы.
Жасөспірімдер өз-өзіне қол жұмсайтын ойларын ашық білдіруі мүмкін «Мен өмір сүргім келмейді», «мен жақсы өлемін», «өмір аяқталды».
Осындай жағдайлар болмау үшін әр ата-ана балаларының мінез-құлқының өзгерісіне зер сала қарап, оларға үнемі көңіл бөлу керек.