Нәтижесінде  үлгерімі немесе уәжі төмен оқушыларға төмендегідей  анықтама беріледі: олар баяу әрекет етеді, жалпы сыныпқа ілесе алмайды. Егер осыларды есепке алмасақ, оқуға деген қызығушылықтары төмендейді, сыныптастарынан қалып қояды. Бұл оқушылар үшін өткен материалдардан тапсырмалар берілуі керек және тапсырмалардың көлемі шағын болуы тиіс. Осы жолда ұстазға қойылатын талап-үлгерімі төмен оқушының сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын ояту, жоспарларды құрып, сол бойынша тақырыпты меңгерту. Оқушылардың  артта қалуы мен нашар оқуын болдырмау және алдын алу жұмыстары мұғалімнен көп уақытты, ынта-жігерді қажет етеді. Осы қиыншылықтардың себебі – баланың ақыл-ой ерекшеліктерінің, ақыл сапаларының қалыптаспағаны. Олар таным компоненттерінің қалыптасуының әр түрлі деңгейіне байланысты, яғни бұл артта қалудың әр түрлі себептері бар екенін көрсетеді.Оқушылардың негізінен білімді меңгеру үрдісі мына компоненттерден тұрады: қабылдау, түсіну, есте сақтау, қорыту және жүйелеу. Оқу үрдісінде бұл компоненттер өте тығыз байланысты. Таным әрекетінің нәтижелілігі – ақыл-ой әрекетінің даму дәрежесіне байланысты. Оның негізгі компоненттерінің қалыптаспауы үлгерімнің төмен болуының басты себебі болып табылады.

Мектеп балаға жалпы білім беріп қана қоймай, оны жалпы дамыту, сөйлеу, оқыту, талдау жасауға үйрету, өз ойын дұрыс жеткізе білуге, салыстыра білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне үйретеді. Оқу еңбегінің қаруы – ой. Логикалық жеке пікірі мен өзіндік талдау – біртұтас. Бұл талаптар ой мен іс әрекеттің негізгі өзегі болып табылады.Оқушы меңгеретін тақырыптың қиындығын сезінгенде  ғана өз бетінше шешім қабылдап, қорытынды жасай алады. Осыдан кейін ғана оқушы  тақырыпты толық меңгереді. Қабылдау қарқыны баяу оқушылар әрбір сабақ кезінде қажетті көрнекі құралдармен, дидактикалық материалдармен, таратпа материалдармен қамтамасыз етілуі қажет. Сонда ғана өткізілген сабақтар өз мақсатына толық жетеді.

Нашар оқудың алдын алу үшін артта қалу мен үлгерімнің төмендеуінің себептерін анықтау керек.

Нашар оқушылардың кемшіліктері төмендегідей:

-мәтінді оқығанда әріп, буын немесе сөз қалдырып оқу;

-кейбір буындарды сөздерді қайталап немесе ежіктеп оқу.

Мұндай кемшілігі бар оқушыға оқулықтан арнайы тапсырмалар жазылған қима қағаздардар  беріледі. Бұндай  жұмыс оқушыны жалықтырмайды, оқуға деген ынтасын арттырып отырады.

Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс бағдарламасының мақсаттары мен міндеттері:

Мақсаты-пән бойынша қажырлы, жүйелі жұмыс барысында оқушыларда жалпы және нақты ақыл-ой әрекеттерінің әдістерін қалыптастыру.

Сабақтан тыс жұмыс жүйесін, оқушыларға қосымша білім беру жүйесін құру.

Сыныптан тыс жұмыстардың топтық және жеке түрлерін дамыту.

Жаңа ақпаратқа деген қажеттілікті қанағаттандыру (ауқымды ақпарат).

Тақырыпқа деген  терең, тұрақты қызығушылықты қалыптастыру.

Оқушылардың ой-өрісін, қызығушылығын кеңейту.

Оқушылардың зейінін, логикалық ойлауын, дәлдігін, өзін-өзі тексеру дағдыларын дамыту.

Уәжі төмен оқушылардың белсенділігін арттыру.

Үлгерімі төмен оқушылармен жүргізілетін жұмыс түрлері:

Қазіргі кезде оқушыларды толық, жан-жақты білім алуы үшін барлық жағдайлар жасалған деп айта аламыз. Алайда «бес саусақ бірдей емес». Оқушылардың физиологиялық, психологиялық тұрғыдан даму деңгейлері, отбасылық жағдайлары, әлеуметтік тұрғыдан қамтамасыз етілуі т.б. әртүрлі дәрежеде. Әрине,әр ата- ана өз баласының қатарынан кем қалмауына барынша көңіл қойып, қолынан келгендерін аямайды. Дегенмен оқушылардың арасында түрлі дәрежедегі артта қалушылықтың белгілері байқалып, сабақ үлгерімі төмен деңгейде қалып қоятын оқушылар жоқ емес. Бұндай жағдайда қол қусырып қарап отырмай, оның алдын алу қажеттігі анық. Сонау ХІІ ғасырдың өзінде Жүсіп Баласағұн « Әр бала жұлдыз, оның жарқырауына көмек ет»,- деген екен. Психологтардың айтуы бойынша қабілетсіз оқушы болмайды. Ендеше сыныптағы сабақ үлгерімі төмен деп саналатын оқушылармен жүйелі жұмыс жүргізу арқылы белгілі дәрежедегі нәтижиеге қол жеткізуге болады.

Үлгерімі төмен оқушыларды байқаған бетте, ең алдымен, дер кезінде оның себебін анықтау өте маңызды. Өйткені, өзімізге мәлім болғандай, адам бойында түрлі науқастар пайда бола қалса да, ең алдымен оның пайда болу себебін анықтайтыны белгілі. Себебін білмей тұрып, оған дұрыс ем де қолданылмайды.Міне осы себепті, үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізудің педогогика- психология ғылымында өзіндік қалыптасқан жүйесі бар. Сол жүйемен жұмыс жүргізу оң нәтижие береді. Сабақ үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізудің негізгі бағыттарын төмендегідей шартты түрге бөліп қарастырамыз.

◆Үлгерімі төмен оқушыларды анықтау: педагогикадағы түрлі әдіс- тәсілдер арқылы, мұғалімнің күнделікті бақылауы арқылы.

◆Оқушы үлгерімінің төмен болу себебін анықтау: ата- ана, мектеп психологі және медбикесімен бірлескен жұмыс нәтижиесі.

◆Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жоспарын құру.

◆Жоспар негізінде жүйелі жұмыс атқару.

«Үлгерімі төмен оқушы бойынан байқалатын қасиеттер қандай?»,- деген орынды сауал туындайды.

Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс жүргізудің негізгі мақсаты:

Оқушылардың артта қалуын, нашар оқуын болдырмау;

Үлгермеушіліктің алдын- алу;

«Әр оқушы- жеке тұлға» қағидаты бойынша, барлық оқушының өз дәрежесінде дамуын қалыптастыру;

Барлық оқушының бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз ету.

Оқушы үлгерімінің төмен болуына ықпал ететін басты факторлар:

-баланың дене кемістіктерінің болуы;

-ақыл-ой дамуының әлсіздігі;

-зейінінің тұрақталмауы;

-күн тәртібінің қадағаланбауы, яғни ата- ана қамқорлығының жоқтығы;

-тұрмыс жағдайының ауыр болуы;

-еркеліктің басым болуы;

-оқушы тәрбиесінің жетіспеушілігі, яғни жалқаулық, тәртіпсіздік істеріне бой алдыруы;

-бойындағы ұяңдық, ұялшақтық қасиеттердің болуы;

-сабаққа жүйелі дұрыс қатыспау;

-белгілі бір пәнге деген қызығушылығының болмауы;

-оқудағы бақылаусыздық;

-үй тапсырмасын жүйелі орындамау және оны қажет деңгейінде тексерудің болмауы;

-оқудағы қиындықтарды жеңе білмеу, яғни ерік-жігерінің  әлсіздігі;

Үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс істеуге қойылатын талаптар:

Мұғалім пән бойынша артта қалудың себептерін анықтауы керек;

Мұғалім оқушылардың біліміндегі олқылықтарды жою бойынша дәптер жүргізуі керек, онда ол оқушылардың қателіктерін ескереді және оларды түзету жұмыстарын көрсетеді;

Оқу үлгерімі жағынан қалып қалған оқушыны күшті оқушыға бекітіңіз, олардың бірлескен жұмысын бақылайды;

Мұғалімнің өзі сабақта және одан тыс уақытта үлгерімі төмен оқушылармен жеке жұмыс жүргізеді;

Мұғалім оқушыларға өз пәні бойынша үй тапсырмасын қалай дайындау керектігін үйретеді;

Мұғалім өз пәні бойынша мүмкін болатын қиындықтарды болжап, оларды жеңу жолдарын үйретеді.

 "Үлгерімі төмен оқушылармен" жұмыс істеудің он ережесі: 

● "Үлгерімі төмен" оқушының қабілетіне сеніңіз және оған осы сенімді жеткізуге тырысыңыз.

● Есіңізде болсын," үлгерімі төмен оқушы " үшін материалға" өмір сүру " кезеңі қажет. Оны асықпаңыз. Күтуді үйреніңіз.

● Әр сабақ- алдыңғы сабақтың жалғасы. Әркім зерттелетін тақырыпқа өз үлесін қосады. Негізгі материалды бірнеше рет қайталау- үлгерімі төмен оқушылармен  жұмыс жасаудың бір әдісі.

● Үлгерімі төмен оқушыға  есте сақтайтын нәрсеге сену, түсіну, оларға бірдей тапсырмаларды жиі ұсыну (мұғаліммен, сыныппен, өз бетінше).

● «Үлгерімі төмен» оқушыларға  жұмысты жеңіл-желпі түсіндірмеңіз. Мұнда есте сақтаудың үнемі дамуы жүреді:  ойлау,  сезімдер, оқуға деген қызығушылық.

● Жаңа ақпаратты көп беруге тырыспаңыз. Зерттелетін нәрседен ең бастысын таңдай біліңіз, оны баяндаңыз, қайталаңыз және бекітіңіз.

● Қарым-қатынас кез-келген техниканың негізгі компоненті болып табылады. Сіздің балалармен арадағы қарым қатынасыңыз дұрыс құрылмаса, сіз ойлағандай жағымды оқу нәтижелерін ала алмайсыз.

● Сыныпты басқаруды үйреніңіз.

 ● Уәжі төмен оқушылармен  мақсатты түрде жұмыс істей бастағанда, есіңізде болсын: қысқа уақыттан кейін олардың ортасы қайтадан бөлінеді - қабілетті, орташа және ... "үлгерімі төмен".

● Үлгерімі жақсы оқушы мен үлгерімі төмен оқушының арасында байланыс орнатыңыз.

Білімнің мазмұнымен, үрдісімен байланысты уәждерді дамыту барлық жалпы білім беру пәндері бойынша оқыту нәтижелігін көтеруге мүмкіндік береді. Заманауи педагогикалық технологиялардың әдіс- тәсілдерін  оқу қызметінде пайдалану балалардың оң уәжін қалыптастырады, негізгі ойлау операцияларының, коммуникативті құзіретінің, шығармашылық белсенді тұлғаның дамуына себепші болады. Педагог қандай білімі бар болса да, қандай әдісті білсе де, оң уәжсіз, сабақта жетістік жағдайын жасамаса, ол оқушылардың санасында ешқандай да із қалдырмай, тыс қалады.

2022 жылдың 11 қараша  күні Қ.Қ.Жалайыри атындағы мектеп-гимназияда ата-аналар жиналысы өтті. Жиналыстың бір сұрағы «Жасөспірімдер арасындағы суицидальды мінез құлық  және оның алдын алу». Осы сұрақ бойынша педагог-психолог Ғ.Белгібаева, мектеп медбикесі А.Сатай түсіндіру жұмыстарын жүргізді.

Мақсаты: Жастарды бүгінгі қоғамымызды жаулаған зиянды әдеттерден бойын аулақ ұстауға, өз – өздеріне қол жұмсаудың алдын алуға тәрбиелеу. Сапалы білім, саналы тәрбие алып, болашақ өмірдің баспалдығын аттауға дайындау. 

Педагог-психолог Ғ.Белгібаева: Жасөспірімдер арасындағы  суицидальды мінез–құлықтың себептері және болдырмау жолдары.

Психолог мамандардың пайымдауынша  жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының жиiлеуiне көбінесе қаржы проблемасы, психикалық аурулар қоршаған адамдармен түсініспеушілік отбасылық және қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы,зорлық-зомбылық,есiрткi қолдану,әртүрлі компьютерлік ойындар,атыс-шабыс, қантөгіске толы фильмдердің тікелей әсері бар дейді. Суицид қасақана, өмір аяқталуының ерікті актісі. Suicidal мінез-құлқы кез-келген әрекет деп аталады.15-19 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдер арасында суицидтік әрекеттер жиі кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге әрекет жасалды 5-8% жасөспірімдер екені өте өкінішті.

Бүгінгі таңда  бүкіл әлемді елеңдетіп ,қоғам дертіне айналып отырған суицид мәселесі, қоғамда болып жатқан өзгерістер мен сан түрлі қиындықтар бала психологиясына кері әсер етуде Бұл  жағдайда адам мына қиыншылықтардан немесе ауыртпашылықтардан қашқысы келеді: белгілі бір қиыншылықтардан кету, қауіпті әкелетін іс-әрекеттерден кету, басқа адамдарды өзінің қиыншылықтарына көңіл аударту, ренжіткен адамнан кегін алу мақсатында болады, оны қалай болса да жүзеге асырамын деген қырсықтылық мінез туады. Мұндай жағдайға түскен  үлкеннің де, жасөспірімнің де , тіпті, жеткіншектердің де  психикасында “Мен ешкімге керек емеспін, мен бір нәрсе істеуге жағдайым жоқ” деген ойлар басынан кетпейді. Кейде мұндай жағдай жасөспірімдерді еліктеушілікке де  әкеліп соғады. Жасөспірім айналасындағы болып жатқан теледидар мен әр түрлі кітаптардан оқып көрген іс-әрекетті қайталағысы келеді. Сөйтіп, жасөспірім өлім ренжіткен адамды қорқытады деп түсінеді. Осы арқылы өзіне жұрттың назарын аудартқысы келеді.Әр адамның өмірінің қиылуы өзінен -өзі трагедия. Адам өзін жер бетіндегі ең керемет жаратылыспын деп есептейді. Бұл таңғажайып емес, себебі махаббат, реніш пен налу, кек алу, жүрекке жылы қабылдау сезімдері —  адамға тән қасиеттер. Жер бетіндегі адамнан басқа бірде-бір тірі жан өз еркімен өз өмірін құрбан етпейді. Ендеше, өзін-өзі құрбан ету — адамзат жаратылысынан болып келе жатқан жағдай.

Ғалымдардың  зерттеуіне  сүйенсек  5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен. Жеткіншек кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен, мұғалімдерімен қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында әсіресе қыздар арасында,әсіресе қыздарда өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталды. Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.

Суицидальді  мінез- құлықтың 5 типі бар:

1) Протест.

2) Жанашырлыққа шақыру.

3) Қайғыдан қашу.

4) Өзін-өзі жазалау.

5) Өмірден бас тарту.

Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды.Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар,бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе,енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен. Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толық қанды емес отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады.Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары болады.Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы төмен болады деп қарастырады. Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік токсикомания,психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі.Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді.Қазіргі кезде жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды.Егер бір проблеманы шеше алмай жатса,олар өз өмірлерін қиюға даяр болады,өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық,уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата- аналарының жылағандарын елестетіп,олардан өш алмақ болады.Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар,жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді.Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса,енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі.

Әрбір адам өмір сүруге құқылы. Олай болса неге арамызда өз өлімінен бұрын өмірден озатын адамдар кездеседі? Қиыншылыққа төзбей өмірден өте салу оңай. Бірақ, осының артында қаншама қайғы-қасірет, мұң бар десеңізші! Сондықтан да мұндай нәрседен аулақ болайық!

Мектеп медбикесі  А.Сатай: Суицидтік мінез-құлықтың себептері.

Биологиялық себептер. Өзін-өзі өлтіруге бейімділік серотониннің белсенділігін төмендету арқылы анықталады, гипоталамус-гипофиздің осьтеріндегі бұзылулар, мұрагерлік жүктеме.

Психологиялық ерекшеліктері. Төмен кернеуге төзімділік суицидтік мінез-құлыққа ықпал етеді, эмоционалдық тұрақсыздық, максимализм, эгоцентризм; әрекетке тәуелділік, басқа адамдардың пікірлері; жоспарлар жасауға және іске асыруға қабілетсіз; қауіпсіздікке деген қажеттілік, сенімділік, сүйіспеншілік.

Медициналық факторлар. Өзін-өзі өлтіруге тәуелді, жасөспірім алкоголизм, психикалық бұзылулар (депрессияға ұшырады, шизофрения, психопатия), мүгедектік ықтималдығы бар ауыр соматикалық аурулар, өлім (қатерлі ісік патологиясы, Жұқпалар, АҚТҚ).

Күшті факторлар оны ауырлатады, өзіне-өзі қол жұмсау үдерісін жеделдету, тырысу қаупін арттырады. Бұл топқа кіреді:

Мәдениет, діни факторлар. Кейбір пұтқа табынатын діндердің өкілдері үшін өзін-өзі өлтіру жақсы әрекет деп саналады (құрбандық, тазарту). Кейбір жасөспірімдердің субкультураларында, өздігінен қаза болу — айқындық белгісі, автономия, романтикалық тәжірибемен бірге ұсынылған.

Ішкі факторлар. Тәуекел тобы – балалар, әлеуметтік жасөспірімдер, жалғыз басты отбасылар, зорлық-зомбылыққа тәрбиелейді, қорлау, жалпы бақылау, иеліктен шығару.

Әлеуметтік ықпалдар. Өз-өзіне қол жұмсау ықтималдығы теңдесі жоқ қақтығыстармен бірге артады, жасөспірімдер арасындағы махаббат қатынастары, бұқаралық ақпарат құралдарының өлім-жітімі.

Іске асыратын факторлар өз-өзіне қол жұмсау ниетін әрекеттерге көшіруге себепші болады. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерінің себептері:

Ауыр стресс. Ата-ананың қайтыс болуы іс-әрекетті бастауы мүмкін, жақын туысы, емделмейтін ауру туралы жаңалықтар, өлтіруді ерікті түрде қадағалау, достардан бас тарту, таныс, тәжірибелі зорлау.

Суицидтердің қол жетімділігі. Өзін-өзі өлтіру ішкі қару болған кезде орын алады, таблеткалар, егер дұрыс пайдаланылмаса, қайтыс болуы мүмкін.

Суицидтік мінез-құлықтың көптеген жіктелімдері бар. Ең үлкен тәжірибелік мақсат — өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттерін мақсатқа бөлу, себептері. Өзін-өзі өлтіру әрекеттерінің үш түрі бар:

Шынайы. Әрекеттер мұқият ойластырылған, есептелген, нақты жоспарды іске асыру болып табылады. Олардың алдында ойлаудың өзгеруі, сөздері, мінез-құлық. Шешім өмірдің мәні туралы көп ойластырылған негізде қабылданады, оның мақсаты, өмірдің мағынасыздығы. Суицид басым, басқа эмоцияларды ұстайды, мінез құлқы. Мақсаты – өлу (жиі қол жеткізілді).

Демонстрациялық. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері театрлық әрекеттерге ұқсас, қатысудың күтілуімен ұйымдастырылған «көрермендер». Жақын адамдармен диалог жүргізу тәсілі ретінде әрекет ету. Мақсаты – есту, проблемаларға назар аударыңыз, көмек алыңыз. Кейде іс-әрекеттер жоспарды қателіктерге байланысты қайтыс болады.

Маскированный. Жасырын суицидтік әрекеттерді жасөспірімдер жасайды, біледі, бұл өзіне қол жұмсау проблемаларды шешудің дұрыс жолы емес. Өзін-өзі өлтіру жанама түрде жүзеге асырылады – экстремалды спорт, жекпе-жекке қатысу, жылдам жүру, мотоцикл, қауіпті саяхат, есірткіні пайдалану. Көбінесе, шынайы мақсат орындалмайды немесе ішінара түсінілмейді.

Суицидтік мінез-құлықтың белгілері

Депрессиядан кейінгі суицидтік әрекеттер, басқалардан оқшаулану, жалғыздықты қалайды, ұзақ уақыт отыра алады, дене белсенділігі жоқ. Балалар  достармен кездесуден бас тартады, сабаққа құлқы жоқ, қозғалыстың бұзылуы: түрлі оқшауланудың ауыруы бар, ұйқының бұзылуы, тәбет, ас қорыту функциялары. Балалар неғұрлым қатал, қыздар – жыртқыш, депрессияға ұшырайды. Оқушылар суреттерде өз-өзіне қол жұмсайды, түрлі ойдан шығарылған   оқиғаларды ойлап табады. Өлім туралы әңгімелесу және оны талқылау,келешекке  қызығушылықтың жойылуы, мерекелерді

туған күндерді қатты тойлауы немесе осы мерекені атап өтуге мүлде қарсы болуы.. Балалар мен жасөспірімдер шаршайды, сөйлеу, қозғалыстар жиі баяу жүреді, кейде алаңдаушылық туғызды, тітіркену, жылау, үнсіздік. Оқуға деген мотивация жоқ, мектептегі сәтсіздік ұдайы ұйқысыздықпен ауысу, әлсіздік, ойға жиі шомылу, анорексия немесе дене салмағының  азаюы.

Жасөспірімдер өз-өзіне қол жұмсайтын ойларын ашық білдіруі мүмкін «Мен өмір сүргім келмейді», «мен жақсы өлемін», «өмір аяқталды». 

Осындай жағдайлар болмау үшін әр ата-ана балаларының мінез-құлқының өзгерісіне зер сала қарап, оларға үнемі көңіл бөлу керек.

2022 жылдың 11 қараша  күні Қ.Қ.Жалайыри атындағы мектеп-гимназияда ата-аналар жиналысы өтті. Жиналыстың бір сұрағы «Жасөспірімдер арасындағы суицидальды мінез құлық  және оның алдын алу». Осы сұрақ бойынша педагог-психолог Ғ.Белгібаева, мектеп медбикесі А.Сатай түсіндіру жұмыстарын жүргізді.

Мақсаты: Жастарды бүгінгі қоғамымызды жаулаған зиянды әдеттерден бойын аулақ ұстауға, өз – өздеріне қол жұмсаудың алдын алуға тәрбиелеу. Сапалы білім, саналы тәрбие алып, болашақ өмірдің баспалдығын аттауға дайындау. 

Педагог-психолог Ғ.Белгібаева: Жасөспірімдер арасындағы  суицидальды мінез–құлықтың себептері және болдырмау жолдары.

Психолог мамандардың пайымдауынша  жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының жиiлеуiне көбінесе қаржы проблемасы, психикалық аурулар қоршаған адамдармен түсініспеушілік отбасылық және қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы,зорлық-зомбылық,есiрткi қолдану,әртүрлі компьютерлік ойындар,атыс-шабыс, қантөгіске толы фильмдердің тікелей әсері бар дейді. Суицид қасақана, өмір аяқталуының ерікті актісі. Suicidal мінез-құлқы кез-келген әрекет деп аталады.15-19 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдер арасында суицидтік әрекеттер жиі кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге әрекет жасалды 5-8% жасөспірімдер екені өте өкінішті.

Бүгінгі таңда  бүкіл әлемді елеңдетіп ,қоғам дертіне айналып отырған суицид мәселесі, қоғамда болып жатқан өзгерістер мен сан түрлі қиындықтар бала психологиясына кері әсер етуде Бұл  жағдайда адам мына қиыншылықтардан немесе ауыртпашылықтардан қашқысы келеді: белгілі бір қиыншылықтардан кету, қауіпті әкелетін іс-әрекеттерден кету, басқа адамдарды өзінің қиыншылықтарына көңіл аударту, ренжіткен адамнан кегін алу мақсатында болады, оны қалай болса да жүзеге асырамын деген қырсықтылық мінез туады. Мұндай жағдайға түскен  үлкеннің де, жасөспірімнің де , тіпті, жеткіншектердің де  психикасында “Мен ешкімге керек емеспін, мен бір нәрсе істеуге жағдайым жоқ” деген ойлар басынан кетпейді. Кейде мұндай жағдай жасөспірімдерді еліктеушілікке де  әкеліп соғады. Жасөспірім айналасындағы болып жатқан теледидар мен әр түрлі кітаптардан оқып көрген іс-әрекетті қайталағысы келеді. Сөйтіп, жасөспірім өлім ренжіткен адамды қорқытады деп түсінеді. Осы арқылы өзіне жұрттың назарын аудартқысы келеді.Әр адамның өмірінің қиылуы өзінен -өзі трагедия. Адам өзін жер бетіндегі ең керемет жаратылыспын деп есептейді. Бұл таңғажайып емес, себебі махаббат, реніш пен налу, кек алу, жүрекке жылы қабылдау сезімдері —  адамға тән қасиеттер. Жер бетіндегі адамнан басқа бірде-бір тірі жан өз еркімен өз өмірін құрбан етпейді. Ендеше, өзін-өзі құрбан ету — адамзат жаратылысынан болып келе жатқан жағдай.

Ғалымдардың  зерттеуіне  сүйенсек  5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен. Жеткіншек кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен, мұғалімдерімен қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында әсіресе қыздар арасында,әсіресе қыздарда өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталды. Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.

Суицидальді  мінез- құлықтың 5 типі бар:

1) Протест.

2) Жанашырлыққа шақыру.

3) Қайғыдан қашу.

4) Өзін-өзі жазалау.

5) Өмірден бас тарту.

Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды.Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар,бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе,енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен. Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толық қанды емес отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады.Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары болады.Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы төмен болады деп қарастырады. Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік токсикомания,психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі.Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді.Қазіргі кезде жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды.Егер бір проблеманы шеше алмай жатса,олар өз өмірлерін қиюға даяр болады,өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық,уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата- аналарының жылағандарын елестетіп,олардан өш алмақ болады.Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар,жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді.Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса,енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі.

Әрбір адам өмір сүруге құқылы. Олай болса неге арамызда өз өлімінен бұрын өмірден озатын адамдар кездеседі? Қиыншылыққа төзбей өмірден өте салу оңай. Бірақ, осының артында қаншама қайғы-қасірет, мұң бар десеңізші! Сондықтан да мұндай нәрседен аулақ болайық!

Мектеп медбикесі  А.Сатай: Суицидтік мінез-құлықтың себептері.

Биологиялық себептер. Өзін-өзі өлтіруге бейімділік серотониннің белсенділігін төмендету арқылы анықталады, гипоталамус-гипофиздің осьтеріндегі бұзылулар, мұрагерлік жүктеме.

Психологиялық ерекшеліктері. Төмен кернеуге төзімділік суицидтік мінез-құлыққа ықпал етеді, эмоционалдық тұрақсыздық, максимализм, эгоцентризм; әрекетке тәуелділік, басқа адамдардың пікірлері; жоспарлар жасауға және іске асыруға қабілетсіз; қауіпсіздікке деген қажеттілік, сенімділік, сүйіспеншілік.

Медициналық факторлар. Өзін-өзі өлтіруге тәуелді, жасөспірім алкоголизм, психикалық бұзылулар (депрессияға ұшырады, шизофрения, психопатия), мүгедектік ықтималдығы бар ауыр соматикалық аурулар, өлім (қатерлі ісік патологиясы, Жұқпалар, АҚТҚ).

Күшті факторлар оны ауырлатады, өзіне-өзі қол жұмсау үдерісін жеделдету, тырысу қаупін арттырады. Бұл топқа кіреді:

Мәдениет, діни факторлар. Кейбір пұтқа табынатын діндердің өкілдері үшін өзін-өзі өлтіру жақсы әрекет деп саналады (құрбандық, тазарту). Кейбір жасөспірімдердің субкультураларында, өздігінен қаза болу — айқындық белгісі, автономия, романтикалық тәжірибемен бірге ұсынылған.

Ішкі факторлар. Тәуекел тобы – балалар, әлеуметтік жасөспірімдер, жалғыз басты отбасылар, зорлық-зомбылыққа тәрбиелейді, қорлау, жалпы бақылау, иеліктен шығару.

Әлеуметтік ықпалдар. Өз-өзіне қол жұмсау ықтималдығы теңдесі жоқ қақтығыстармен бірге артады, жасөспірімдер арасындағы махаббат қатынастары, бұқаралық ақпарат құралдарының өлім-жітімі.

Іске асыратын факторлар өз-өзіне қол жұмсау ниетін әрекеттерге көшіруге себепші болады. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттерінің себептері:

Ауыр стресс. Ата-ананың қайтыс болуы іс-әрекетті бастауы мүмкін, жақын туысы, емделмейтін ауру туралы жаңалықтар, өлтіруді ерікті түрде қадағалау, достардан бас тарту, таныс, тәжірибелі зорлау.

Суицидтердің қол жетімділігі. Өзін-өзі өлтіру ішкі қару болған кезде орын алады, таблеткалар, егер дұрыс пайдаланылмаса, қайтыс болуы мүмкін.

Суицидтік мінез-құлықтың көптеген жіктелімдері бар. Ең үлкен тәжірибелік мақсат — өзіне-өзі қол жұмсау әрекеттерін мақсатқа бөлу, себептері. Өзін-өзі өлтіру әрекеттерінің үш түрі бар:

Шынайы. Әрекеттер мұқият ойластырылған, есептелген, нақты жоспарды іске асыру болып табылады. Олардың алдында ойлаудың өзгеруі, сөздері, мінез-құлық. Шешім өмірдің мәні туралы көп ойластырылған негізде қабылданады, оның мақсаты, өмірдің мағынасыздығы. Суицид басым, басқа эмоцияларды ұстайды, мінез құлқы. Мақсаты – өлу (жиі қол жеткізілді).

Демонстрациялық. Өз-өзіне қол жұмсау әрекеттері театрлық әрекеттерге ұқсас, қатысудың күтілуімен ұйымдастырылған «көрермендер». Жақын адамдармен диалог жүргізу тәсілі ретінде әрекет ету. Мақсаты – есту, проблемаларға назар аударыңыз, көмек алыңыз. Кейде іс-әрекеттер жоспарды қателіктерге байланысты қайтыс болады.

Маскированный. Жасырын суицидтік әрекеттерді жасөспірімдер жасайды, біледі, бұл өзіне қол жұмсау проблемаларды шешудің дұрыс жолы емес. Өзін-өзі өлтіру жанама түрде жүзеге асырылады – экстремалды спорт, жекпе-жекке қатысу, жылдам жүру, мотоцикл, қауіпті саяхат, есірткіні пайдалану. Көбінесе, шынайы мақсат орындалмайды немесе ішінара түсінілмейді.

Суицидтік мінез-құлықтың белгілері

Депрессиядан кейінгі суицидтік әрекеттер, басқалардан оқшаулану, жалғыздықты қалайды, ұзақ уақыт отыра алады, дене белсенділігі жоқ. Балалар  достармен кездесуден бас тартады, сабаққа құлқы жоқ, қозғалыстың бұзылуы: түрлі оқшауланудың ауыруы бар, ұйқының бұзылуы, тәбет, ас қорыту функциялары. Балалар неғұрлым қатал, қыздар – жыртқыш, депрессияға ұшырайды. Оқушылар суреттерде өз-өзіне қол жұмсайды, түрлі ойдан шығарылған   оқиғаларды ойлап табады. Өлім туралы әңгімелесу және оны талқылау,келешекке  қызығушылықтың жойылуы, мерекелерді

туған күндерді қатты тойлауы немесе осы мерекені атап өтуге мүлде қарсы болуы.. Балалар мен жасөспірімдер шаршайды, сөйлеу, қозғалыстар жиі баяу жүреді, кейде алаңдаушылық туғызды, тітіркену, жылау, үнсіздік. Оқуға деген мотивация жоқ, мектептегі сәтсіздік ұдайы ұйқысыздықпен ауысу, әлсіздік, ойға жиі шомылу, анорексия немесе дене салмағының  азаюы.

Жасөспірімдер өз-өзіне қол жұмсайтын ойларын ашық білдіруі мүмкін «Мен өмір сүргім келмейді», «мен жақсы өлемін», «өмір аяқталды». 

Осындай жағдайлар болмау үшін әр ата-ана балаларының мінез-құлқының өзгерісіне зер сала қарап, оларға үнемі көңіл бөлу керек.

Зиянды заттардың зардаптары туралы нақты мысалдар мен дәлелдер келтіру арқылы оқушыларға ой салды. Бейнероликтер көрсету арқылы оқушылармен бірлесе отырып қиындықтан шығар жол ізделініп, оқушылардың ойлары ортаға салынды. Тренингте оқушыларға тренингтік жаттығулар орындатып, ситуатциялық сұрақтар қойылды, кері байланыс жасалды. Соңында ақпараттық білім беру материалдары таратылды. 

Тренингтің тақырыбы «Зиянды заттардан аулақ бол»

Мақсаты:Өзіне және іс-әрекетіне жауапкершілікті қалыптастыру

Міндеті:

• Шешім қабылдау дағдысы мен «жоқ» деп айтуды қалыптастыру;
• Топ қысымына қарсы тұра қабілетін игерту.

1. Сәлемдесу

Нұсқау: Әр қатысушы өз есімім және болашақта кім болғысы келетінін айтып шығуы керек.

Сіздердің осы таңдаған болашақтағы армандарыңның орындалуы үшін сіздер қандай өмір салтын ұстануларың керек?

Оқушыларға сұрақ қойылады: қоғамға үлкен дерт әкелетін қандай зиянды заттар бар? Дұрыс айтасыздар , бүгінгі біздің тренингтің тақырыбы «Зиянды заттардан аулақ бол » деп аталады.

2. Топқа бөлу

Бейнекөрініс. Нашақорлықтың зардаптары.

Оқушылар бейнекөріністі талдайды

3. Тақырып бойынша жұмыс

Нұсқау: «Өмірде кейбір жағдайға « жоқ» деп жауап беруімізге тура келеді. Егер сізге есірткіні немесе шылымды тартып көруді сұранса, өзіңізге сенімді түрде кері жауап беру қажет. «Ойланып көрейін», «кішкене тартып көрермін» деген сөз  ұсынушыға мүмкіндік береді. Нақты анық қысқа байсалды «жоқ» деп жауап беріп үйренген жөн. Бүгін біз соның екі түрімен танысамыз.

1. Ену – сөздің қызығушылығыңыз бен саналы талдауыңызға қарсы келетін кез келген әрекетке кері жауап беру. Себебі, оған ата-ана, заң ереже, мұғалім тиым салған.

2. «Иә, бірақ...» - сізге ұсынылғанмен келісесіз, бірақ өзіңіздің бірнеше нұсқаңызды ұсынасыз.

Ситуациялық жағдайлардан шыға білу.

• Бір спортсмен өзі әйгілі болады.Жақсы жұртқа танымал.Бірақ табыс көзі онша болмайды.Енді ол отбасын асырау үшін «арақ»заводына жұмысқа тұрады.Алғашқы кезде жақсы табыс тауып жүреді.Кейіннен ол аз-аздап ішіп,араққа бойы үйреніп кетеді.Енді жұмысты тастайын десе,ақша керек,тастамайын десе,ішіп қоя береді.Ситуациядан қалай шығуға болады?

2.Темекі тартпайтын планетадан келген қонаққа темекі деген не және оны адамдар не үшін тартатыны жайлы түсіндіру қажет.(қонақтың ролін бір оқушы ғана орындайды,қалған оқушылар темекі туралы оған түсіндіреді

3. Сенің достарыңның бәрі темекі шегеді.Ал сенің темекі шеккің келмейді, сол үшін олар сені шеттете бастайды. Сен олардан бөлініп кете алмайсың. Не істер едің, жоқ әлде қойдырудың жолын іздестірер ме едің?

4. .Сұрақ қою.

1. “Денсаулығың өз қолыңда” дегенді қалай түсінесіңдер?

2. Салауатты өмір салты не үшін керек?

3. “Сатып алған ауруға дауа жоқ” дегенді мысалдармен түсіндіріңдер

«Жоқ» деп айтуды үйрен жаттығуы

Нұсқау жаттығуды жұппен жүргізеді. Білім алушының біреуі есірткі немесе темекі, ішімдік ұсынады екіншісі бас тартады. Жауап нақты болуы керек. Сосын білім алушылар орын алмастырады. Жұмысқа 5 минут уақыт беріледі.

Жаттығуды жасап болғаннан кейін екі сұрақ қойылады:

-Нақты, берік жауап дайындау қаншалықты оңай болды?

-Сендіру мен бас тартқан адам рөлінде ойнағанда қандай сезімде болдыңыз?

-Қай рөлді оңай ойнадыңыз?

Бас тарту жауабының нұсқалары:

-«Рахмет, керек емес. Оның маған зиян келтіретінін білемін»

-«Рахмет, керек емес.Оны татып көргенмін, бірақ маған ұнамады»

-«Рахмет керек емес . Мен ата-анаммен , ұстаздарыммен шиеленәске түскім келмейді.»

-«Рахмет, керек емес. Мен жаттығуға асығып бара жатырмын.»

4. «Қуыршақ» жаттығуы

Нұсқау: Мен сіздерге жіп арқылы басқарылатын театрлық марионетка қуыршағының рөлін ойнап көруді ұсынамын. Қатысушылар үштен бөлінеді. Әр үштікке тапсырма беріледі: екі қатысушы қуыршақты басқаратын адам рөлін, ал үшінші марионетка рөлін ойнау қажет. Әр үштікке 1,5 метрлік ара қашықтықта орналасқан екі орныдық беріледі. Қуыршақ жетекшілері марионетканы бір орындықтан екіншісіне ауыстырады. Қуыршақ қарсыласпауы керек. Қуыршақ рөлінде әрі қатысушы болып көрген маңызды.

Талдау:

• Қатысушы «қуыршақ-марионетка» рөлінде болғанда қандай сезімді болдыңыз?
• Осы сезім өзіңізге ұнады ма? Өзіңізді ыңғайлы сезіндіңіз бе?
• Ойын нұсқауында өз бетінше ірекет етуге тілегіңіз болды ма?

6. «Дені сау ұрпақ» жаттығуы

Қажетті құралдар: 3 ватман қағаз, түрлі түсті бояу, қарындаштар

1 топ- «Темекі шегу – әлеуметтік дерт»

2 топ-«Ішімдіктің зардабы»

3 топ – «Есірткіге жол жоқ» тақырыбында сурет салу.

Әр топ салған суреттері жайында әңгімелеп, қорғап шығады.

Қорытынды: Елдің елдігін, азаматтың ажарын ашатындай жақсы қасиеттерді үлгі, мұра етіп қалдыра гөр,-дей отырып:

Айналайын жастарым,

Өн- бойыңды әрдайым,

Дәл осындай кеселден,

Сақтай жүрші ылайым!-дегім келеді.

7. Рефлексия:

Әр оқушы «Бүгін мен ....» деп басталатын аяқталмаған сөйлемді өз ойымен аяқтайды.